De kracht van het genogram in contextuele therapie – met Pieterjan van den Akker

Interview door Janine Koppers

“Alleen al het maken van een genogram is erkennend, het geeft rust en inzicht en helpt om stil te staan bij wat ieder geeft.”

Pieterjan van den Akker is contextueel therapeut en supervisor. Daarnaast speelt hij een centrale rol in het werkveld als voorzitter van de Vereniging voor Contextueel Werkers (VCW). Hij is docent en supervisor aan de Nagy Academie, waar hij sinds 2023 ook directeur is. Pieterjan heeft een praktijk voor contextuele familietherapie in Amersfoort en werkt daarnaast, in samenwerking met een collega-familietherapeut, voor sociale wijkteams in de regio.

In dit interview spreken we met hem over het gebruik van het genogram binnen de contextuele hulpverlening: een instrument dat zicht geeft op relationele dynamieken over generaties heen en transgenerationele overdracht van trauma.

Wat maakt het genogram zo krachtig? Wat betekent het in de vorming van therapeuten en hoe zet Pieterjan het genogram zelf in zijn werk in?

Wat is de contextuele benadering ?

Voor wie het niet kent, kun je uitleggen wat de contextuele benadering inhoudt?

“De contextuele benadering is een integratieve therapeutische werkwijze, ontwikkeld door de Hongaars-Amerikaanse psychiater Ivan Boszormenyi-Nagy, met een multidimensionele kijk op mensen en relaties. We kijken naar de invloed van gebeurtenissen (dimensie van feiten) over meerdere generaties heen en hoe mensen vanuit hun psychologische achtergrond (dimensie van psychologie) met deze feiten en met elkaar omgaan (dimensie van de interacties). Vanuit deze de drie dimensies zoeken we naar de balans tussen geven en ontvangen, dat is de vierde dimensie: die van de relationele ethiek. Wanneer de balans tussen geven en ontvangen langdurig verstoord raakt — bijvoorbeeld als iemand veel geeft zonder erkenning te ontvangen — ontstaan er spanningen, verwijdering of zelfs relationele breuken.

Zoals ik het aan cliënten uitleg: Familieleden zijn altijd met elkaar verbonden. Ze verlangen ernaar dat het goed gaat met de ander. Als het met één iemand niet goed gaat, voelt de hele familie dat. Maar als je geen woorden hebt, of niet weet hoe je iemand kunt helpen, kan dat leiden tot frustratie en machteloosheid. Dan geven mensen het op gooien ze het bijltje erbij neer.

Cliënten komen bijvoorbeeld met vragen als: "Het lukt ons niet om elkaar als broers en zussen te begrijpen. Kun je ons helpen?" Zulke vragen wijzen erop dat er niet meer passend gegeven en ontvangen kan worden. Dan is het nodig om te onderzoeken wat er is gebeurd waardoor mensen boven hun macht zijn gaan geven.

Vanuit deze visie zijn mensen fundamenteel met elkaar verbonden en kunnen ze zich alleen ontwikkelen in relatie tot anderen. Therapie binnen deze benadering helpt cliënten om inzicht te krijgen in hun relationele geschiedenis, patronen van onzichtbaar geven zichtbaar te maken, erkenning te geven en te ontvangen en om opnieuw tot afstemming te komen met belangrijke anderen in hun leven. Maar het is zeker niet alleen voor therapeuten bedoeld. Ook andere professionals in de hulpverlening kunnen hier veel aan hebben, deze manier van kijken wordt bijvoorbeeld toegepast door huisartsen, praktijkondersteuners GGZ, jeugdhulpverleners en medewerkers van wijkteams.”

Gebruik van het genogram binnen de contextuele benadering

Hoe gebruik jij het genogram binnen jouw werk als contextueel therapeut?

”Het genogram is een belangrijk hulpmiddel binnen contextuele therapie. Het helpt om de feiten op tafel te krijgen en om inzicht te krijgen in hoe mensen, vanuit hun eigen psychologische achtergrond, met die feiten zijn omgegaan. Door meerdere generaties in beeld te brengen — zoals ouders, grootouders en andere familieleden — ontstaat er ruimte om te begrijpen, maar ook om te ontschuldigen. Het maakt zichtbaar welke nood er was. Alleen al het maken van een genogram is erkennend, geeft rust en inzicht en helpt om stil te staan bij wat ieder geeft, te beginnen bij de client. Zo werkte ik gisteren nog met een moeder en haar zoon. Door samen hun genogram op te stellen, werd duidelijk hoe ze beiden hebben gegeven en gezorgd. Als therapeut geef ik daar direct erkenning voor en vaak zie je dan dat ook tussen de betrokkenen onderling erkenning op gang komt. Zo ontstaat er vrijwel meteen een begin van dialoog. Het is daarbij wel belangrijk dat het veilig voelt en dat de timing klopt.

Het genogram maakt de bredere context zichtbaar: niet alleen het onrecht, maar ook de relationele hulpbronnen. Want als mensen niet op een passende manier hebben kunnen geven kunnen mensen niet overleven. Het genogram is dus een veilige en krachtige manier om stil te staan bij de verdiensten van iedereen in het familiesysteem.”

Op welk moment gebruik je het genogram? Gebruik je het genogram vooral als startpunt van een gesprek, of juist als verdieping in een lopend proces?

”Ik pak het genogram altijd erbij in het eerste gesprek en in volgende gesprekken worden er nieuwe feiten bij getekend. Ook naasten krijgen een plek op het genogram en vorige relaties, altijd in afstemming met de client. Ik vraag of het oké is dat ik deze persoon erbij teken en ik stem ook af hoe we dat doen, ook dat maakt deel uit van de dialoog. Laatst zei een oma: “Ik wil niet dat je een kruisje zet bij mijn overleden kleinkind, maar een hartje.” En dat heb ik natuurlijk ook gedaan. Dat heb ik ook van jou geleerd Janine, dat het genogram mag volgen en dat we niet dwingend hoeven te zijn in de vorm. Zo ook met nieuwe samenlevingsvormen die ontstaan, waar we ook ruimte en oplossingen voor moeten vinden in onze beeldtaal.”

Zijn er patronen of familieverhalen die cliënten pas echt gaan zien doordat ze hun genogram visueel maken?

”Wat door het genogram zichtbaar wordt is dat onrecht wordt doorgegeven aan volgende generaties. Die patronen worden zichtbaar en dat werkt ontschuldigend. En dat onrecht is eigenlijk altijd verbonden aan een feit, een gebeurtenis. Bijvoorbeeld de Spaanse griep begin vorige eeuw. Dat heeft een enorm effect gehad op de overlevenden en als de pijn van verlies en angst niet besproken kan worden, dat wordt dan aan de volgende generaties doorgegeven. Dan wordt het niet verwerkt en dat is een enorme last voor kinderen die voor generaties doorwerkt. Uitgestelde rouw, het niet verwerken van verdriet, speelt in de meeste familiegeschiedenissen een rol. Als trauma niet is verwerkt dan blijft het van invloed. Door het genogram lukt het vaak wel om er meer bij stil te staan. Al kost het heel veel vasthoudendheid, omdat mensen zo gewend zijn om niet bij hun rouw en verdriet stil te staan en het vraagt veel om dat te doorbreken.”

Waarom is het zo belangrijk als therapeut om je eigen genogram te maken en te kennen?

“Het is belangrijk om voortdurend bezig te blijven met je eigen genogram en familiegeschiedenis. Als er in je persoonlijke leven sprake is van stagnatie in de balans van geven en ontvangen — bijvoorbeeld met ouders, broers of zussen — heeft dat een directe invloed op je werk als therapeut. Het raakt aan je vermogen om anderen werkelijk te helpen en hen te begeleiden in het (her)vinden van vertrouwen in relaties.

Zonder dat besef kun je onbewust je eigen wantrouwen meenemen in het contact met cliënten en dat maakt het moeilijk om echt meerzijdig partijdig te zijn. Terwijl juist die houding onmisbaar is in contextuele hulp: het willen en kunnen zien van ieders perspectief, ook bij complexe of pijnlijke situaties, zoals gespleten loyaliteiten of verstoorde familiebanden.”

Roots of Me en de contextuele benadering

Op welke manier sluit het programma Roots of Me aan bij jouw manier van werken met het genogram?

“Roots of Me is een mooi hulpmiddel voor studenten. Het helpt om structuur aan te brengen en voorkomt dat je blijft priegelen op papier. Binnen een organisatie is het praktisch dat je het digitaal kunt inzetten: je pakt er eenvoudig een genogram bij op een beeldscherm, wat het werken met families overzichtelijker en concreter maakt.”

Praktijkvoorbeeld genogram in contextuele therapie

Kun je een voorbeeld genogram met ons delen, om uit te leggen hoe je vanuit de contextuele benadering met het genogram werkt?

”Jazeker, in dit voorbeeld laat ik het geanonimiseerde genogram zien van Pien (19). Ze is via een sociaal wijkteam naar mij verwezen voor contextuele therapie. Pien had ernstige verslavingsproblematiek en gedragsproblemen. We zijn met Pien en met beide ouders, Anton en Felicia, het genogram gaan maken.

Als we het via de lens van de dimensies bekijken, dan plaatsen we eerst de feiten op het canvas: wie hoort er allemaal bij deze familie en hoe is de samenstelling van het gezin? In deze dimensie bleek dat de feiten over de scheiding tussen Anton en Felicia niet duidelijk waren. Anton kreeg de schuld van de scheiding, terwijl Felicia het had geïnitieerd. Wat was hier aan de hand? Uit meerdere sessies bleek dat het zondebok patroon van Anton al langer aan hem verbonden was. En dat wordt dan zo helder als je meerdere generaties gaat plaatsen en samen het onderzoek aangaat. Anton werd vroeger gepest op school en kreeg ook thuis overal de schuld van. Door de feiten te benoemen en te verhelderen konden de dochters hun vader onschuldigen en kon het contact weer op gang komen (dimensie 3: interacties). Dan kijken we naar de dimensie van de psychologie: hoe gaat het met deze mensen? Hoe gaan ze om met de gebeurtenissen vanuit hun unieke psychologie? Doordat Pien externaliserend gedrag vertoonde ging de aandacht als eerste naar haar uit. Ze bleek ADHD te hebben en haar verslavingsgevoeligheid had mogelijk daarmee te maken.

Pas later in het traject kwam Lisa (17) onder de aandacht. Toen bleek dat ze er zo slecht aan toe was, met depressieve klachten, schooluitval en teruggetrokkenheid, zetten we ook hulp voor haar in.”

De vierde dimensie: relationele ethiek

“We zijn gaan onderzoeken naar wat de dochters geven, door de ouders te vragen hoe hun kinderen voor hen zorgen en hen daarvoor erkenning te geven. En door die erkenning gaan de kinderen ook meer delen vanuit hun ervaring.

We hebben gesprekken gevoerd met grootouders, met sibbelingen van de ouders. Daarbij ging het telkens over hoe ouders en kinderen loyaal naar elkaar zijn.

Ook werd duidelijk wat Pien heeft gegeven. Door haar externaliserende gedrag, dat ten koste ging van haar eigen welzijn, kon er hulp voor de ouders, haar zusje en grootouders komen. We zagen dat sinds het contact met haar vader verslechterde, het steeds slechter was gegaan met Pien en de verslaving is ontstaan. Ze was loyaal aan hem. Haar externaliserende gedrag was een offer om hulp te krijgen voor de familie. Al was het niet bewust.”

Delegaten

Je ziet in het genogram ook tekstvakken terug over de achtergrond van Anton en bijschriften bij beide opa’s. De een was streng en de ander een harde werker. Hoe werkte dit door naar de volgende generaties?

“Door de generaties heen worden er impliciete verwachtingen of opdrachten doorgegeven: delegaten. Deze delegaten ontstaan vanuit feiten en onverwerkte gebeurtenissen van het verleden en de boodschap is in het hier-en-nu niet meer passend. Zoals in dit geval, waar Lisa erg gebukt ging onder de overtuiging dat je hard moet werken. Dat zorgde voor zoveel druk terwijl ze op haar kamer zat in pure wanhoop.

Ook vader Anton had last van delegaten uit zijn familie. Zijn rol als zondebok kwam voort uit de streng christelijke achtergrond: hij nam de schuld van anderen op zich om verzoening te brengen.”

Parentificatie en de rol van zondebok

“Nadat Pien uit huis ging is de ouderdialoog weer op gang gebracht: hoe stem je als ouders samen af wat je kind nodig heeft? Om dat punt te bereiken in scheidingen en conflicten tussen ouders is het nodig dat zij hun balans met grootouders onderzoeken. En dat kan groot effect hebben omdat ouders ook geparentificeerd zijn. Erkenning maakt in dit geval Anton vrij van zijn rol als zondebok, naar zijn ouders én naar zijn ex-partner Felicia. Hij hoefde de schuld niet meer op zich te nemen. Het contact tussen hem en Felicia herstelde en ze konden hun rol als ouders gezamenlijk oppakken.”

Psychische kwetsbaarheid door de generaties heen

“Moeder Felicia wilde aanvankelijk haar moeder - de oma van Pien en Lisa - niet bij de gesprekken betrekken, omdat ze haar niet wilde belasten. Door een gesprek tussen Felicia en haar broer Frederik kreeg ze zelfvertrouwen en durfde ze erop te vertrouwen dat het zinvol zou zijn. Tijdens de gesprekken met oma die daarop volgden kon er voor het eerst worden stilgestaan bij de psychische kwetsbaarheid en depressieve periodes van oma en het effect ervan op haar dochter Felicia en kleindochter Lisa, weergegeven met de blauwe pijlen. Ze konden het verdriet delen. Oma wilde graag kleindochter Lisa helpen toen bekend werd dat het zo slecht met haar ging. Ik heb haar gevraagd hoe het bij haar vroeger thuis ging, wat ze heeft meegekregen van haar ouders en hoe zij op haar beurt voor haar ouders heeft gezorgd. Vaak willen de ouders hun kind vaak voor een nood behoeden en daardoor willen ze niet praten over hun pijn. En juist doordat er niet gepraat wordt gaan kinderen meer geven dan past bij hun leeftijd en positie en draagkracht.”

Erkenning

“Door deze gesprekken groeide het vertrouwen en werden de kinderen sterken. De investering en offers van kinderen richting hun ouders worden zichtbaar gemaakt, de kinderen werden gevalideerd en ouders en de therapeut gaven erkenning voor wat er gegeven is. Zo hoefden de kinderen zich niet meer te offeren voor de ouders doordat er meer zicht kwam voor de nood van de kinderen door de generaties heen. Dat geeft ruimte voor wat wij ‘passend geven’ noemen.”

Veiligheid en timing

“Het is een proces van jaren geweest en een dialoog waarin telkens de verschillende dimensies en generaties weer terugkwamen. Uiteindelijk is het contact met Anton en zijn dochters hersteld, Pien is uit huis gegaan en afgekickt en met Lisa gaat het stukken beter.

Je kunt pas met meerdere mensen aan tafel als het veilig genoeg is, als iedereen voldoende erkenning heeft gekregen om de ander te kunnen horen. Als therapeut moet je je telkens afvragen: wie is het meest kwetsbaar? Daarna zorg je voor voldoende veiligheid en bedding om een volgende stap te kunnen zetten.”

Meer informatie over Pieterjan van de Akker vind je op de website van de Nagy academie: nagyacademie.nl

Ben je hulpverlener, student of wil je je eigen familiegeschiedenis beter begrijpen? Roots of Me helpt je om via het genogram op een visuele manier de (eigen) context in kaart te brengen. Probeer het zelf of leer meer via onze trainingen.