Petra Rozeboom over het gebruik van het genogram voor Signs of Safety

Interview door Janine Koppers

Een aantal maanden geleden werd Petra tijdens een van haar trainingen getipt over Roots of Me en daarna was de link snel gelegd. We raakten in gesprek over de drijfveren voor ons werk. Dat bleek een mooie aanleiding voor een Roots of Me praktijkverhaal.

Voor wie het niet kent, kun je uitleggen wat Signs of Safety is?

"Signs of Safety is een oplossingsgerichte benadering, gericht op het creëren van veiligheid voor kinderen in (opvoed)situaties waar sprake - of een vermoeden - is van kindermishandeling of van een onveilig opvoed klimaat. In alle fasen van het Signs of Safety proces wordt er samengewerkt met het gezin en met voor hun belangrijke mensen (familie, vrienden, sociaal netwerk).

Na het maken van een analyse van de zorgen en krachten maakt de professional samen met het gezin en het netwerk een veiligheidsplan. Daarin staan gedetailleerde afspraken waarvoor alle betrokkenen verantwoordelijkheid nemen. De professional en het netwerk zien toe op naleving van de afspraken. We beginnen iedere casus met: wat willen deze mensen zelf, wat moet er volgens hen veranderd worden? Wat zijn hun eigen krachten en van de mensen om hun heen? En stel dat je daar op die manier niet ver genoeg komt, dan kun je keuzes aanbieden aan het gezin en als dát niet lukt, dan gaan we pas opleggen. Die opbouw vind ik heel mooi: als mensen weer zelf keuzes gaan maken, dan kunnen we terug naar de basis waarbij zij zelf beslissen wat er gaat gebeuren."

Hoe maak je gebruik van het genogram binnen Signs of Safety?

"Om een gezin beter te leren kennen beginnen we in de kennismakingsfase met het uitvragen van het netwerk. Daarbij is het ‘natuurlijk verbonden netwerk’ zoals we dat noemen erg belangrijk. We maken in deze fase daarom een ecogram en een genogram. De basis van het genogram is heel plat. Eerst plaatsen we de feitelijke informatie, want je kent elkaar nog niet. Je vraagt: vertel, hoe ziet jouw familie eruit? Hoeveel broers en zussen, etc. Zo ga je het genogram tekenen.

Daarna gaan we stap voor stap verdiepende vragen stellen. In Signs Of Safety staat de vraag centraal: wie ben jij als opvoeder ten aanzien van je kind? Wie zijn de voorbeelden voor de gezinsleden? Is er sprake van patronen in de generatielijn? Hoe ben je zelf opgevoed en welke waarden en normen wil je meegeven? Maar ook: welke waarden en normen wil je helemaal niet meenemen in je eigen opvoeding? Als een bepaalde waarde van een familielid belangrijk is, dan ga je er helemaal op in. Wat deed diegene? Uiteindelijk kun je dan ook vragen of diegene onderdeel uit zou kunnen maken van het veiligheidsplan. We tekenen altijd minstens drie generaties op het genogram. Omdat we ook weten dat kindermishandeling vaak al meerdere generaties voorkomt in de familie. Door het daarover te hebben ontstaat de mogelijkheid om het patroon te doorbreken.

Belangrijk hierbij is dat je jezelf af blijft vragen: waarom doen we dit? Waarom willen wij in de jeugdhulpverlening het netwerk betrekken? De aandacht gaat dan heel snel uit naar het functionele - het steunend netwerk. Maar er wordt eigenlijk nooit gezegd: omdat mensen zich verbonden voelen met de mensen om zich heen of dat mensen daar leuke dingen mee kunnen doen. Terwijl we vanuit persoonlijke ervaring kunnen weten dat gezelligheid, de rituelen die je samen ontwikkeld hebt heel belangrijk zijn. Ik zie dat we binnen de hulpverlening te veel gefocust zijn op dat steunend netwerk. En daar gaan gezinnen op ‘uit’. Het wordt als gênant ervaren om het netwerk te vragen om steun, vooral als er zorgen zijn rond de veiligheid van je kinderen. Door juist eerst in te gaan op wie mensen zijn en hun geschiedenis voelen mensen ook partnerschap met de hulpverlener. Dan voelen mensen verbinding met jou, waardoor het gesprek waarin je over steunend netwerk begint meer vertrouwd voelt."

Kun je een voorbeeld geven van een genogram zoals je dat in Signs of Safety zou inzetten?

Wat zien we op dit voorbeeld genogram?

"Dit genogram geeft inzicht in wie bij wie er allemaal bij horen in deze familie. Ook de familiestructuur - het is een samengesteld gezin- kun je hierin teruglezen. Centraal staat dochter Lisa, zij is de aangemelde persoon. Haar moeder heeft kinderen van vier vaders. Er is met een gele lijn aangegeven wie er in een huis wonen: het gezin woont samen in een huis met vrienden van moeder en hun twee kinderen. Verder zie je dat degenen die steun geven aan de individuele kinderen zijn gemarkeerd met interactiepatronen - Ook andere interactiepatronen die belangrijk zijn in de dynamiek van de familie zijn aangeduid, zoals de interactie met de oudste dochter van moeder en met oma aan moeders zijde.

Het genogram is de basis voor het gesprek met de familie. Het biedt houvast en overzicht om door te kunnen vragen en in een latere fase ook om samen te onderzoeken wie uit het netwerk betrokken zou kunnen worden.

Wat is de meerwaarde van het gebruik van het genogram?

"Ik vind het altijd prettig om te tekenen als ik met een gezin in gesprek ben. Het geeft overzicht. Voor mij, maar ook voor gezinnen zelf. Zeker als er sprake is van meerdere partners, meerdere ouders en verschillende lijnen. Ik heb eerder genogram programma’s geprobeerd, maar dan was het echt stoeien om alles op papier te krijgen. Met Roots of Me is dat niet.

Een mooi voorbeeld: ik maakte het genogram van een man waarvan de oudste broer dezelfde vader heeft, zijn middelste broer is van een andere vader. Dat tekende ik in Roots of Me. En ik legde het aan hem uit: vierkantjes zijn mannen. Rondjes zijn vrouwen. Dit zijn jouw broers en de twee vaders. Ondanks zijn LVB had hij de tekening heel snel door. Hij vroeg gelijk: “Mag ik dit meenemen? Want nu kan ik eindelijk aan mijn vrienden uitleggen dat ik dezelfde vader heb als mijn oudste broer.” Want iedereen in zijn omgeving zei dat dat niet kon. Door het heldere genogram kon hij eenvoudig, zonder veel woorden te hoeven gebruiken, uitleggen hoe zijn familie in elkaar zit.

Door aan de hand van het genogram verdiepende gesprekken te voeren krijg je ook in beeld welke mensen kritisch kunnen zijn in dit gezin. Je brengt in beeld wie de liefdevolle arm om iemand heen kan slaan, maar ook de mensen die durven aanspreken wanneer het niet goed gaat. Dan stel ik de vraag: welke mensen geven je af en toe de figuurlijke trap onder de kont? Maar ook: welke mensen hebben jouw kinderen voorop staan? Welke mensen zijn er altijd voor jou? Het gaat er in Signs of Safety echt om dat je de verdiepende vragen stelt."

Wat sprak je aan in het programma Roots of Me?

"De eenvoud, de symbolen en hoe snel je het genogram kunt tekenen. Ik laat het live in mijn trainingen zien en dan zie je ook dat het net zo snel gaat als wanneer je het op papier tekent. Ik zie dat mensen er gelijk op ‘aan’ gaan: je hebt hier nooit ruimtegebrek, want je schuift gewoon mensen een stukje op en dan kan er weer van alles tussen geplaatst worden. Ik denk dat het voor organisaties ook heel helpend is, door het gebruiksgemak wordt de drempel om een genogram te maken veel lager. 

Heb je tips voor het gebruik van het genogram voor mensen die met Signs of Safety werken?

"Sta stil bij het waarom van het gesprek en van het genogram. Een valkuil die ik zie is dat het genogram te plat wordt uitgevraagd en dat nauwelijks verdiepende vragen worden gesteld. Alle vragen over het netwerk worden dan gericht op steun en daar blijft het bij. Dat is zonde. De bedoeling is dat je het gezin beter leert kennen en partnerschap opbouwt. Pas dan doe je recht aan het gezin en kun je ook echt samenwerken om een verschil maken voor het kind."

Kijk voor meer informatie of contact met Petra Rozeboom en haar bureau Roos Consultancy op haar website Samen werken aan veiligheid.